Wat kan Marijke Schermer goed schrijven! In haar derde roman Liefde, als dat het is laat ze zien wat liefde al dan niet vermag. De roman draait om een uit elkaar vallend gezin. Vader David probeert te redden wat hij kan, zijn vrouw Terri ervaart na vijfentwintig 'gelukkige jaren' haar huwelijk en gezinsleven als een gevangenis. Ze heeft een buitenechtelijke verhouding met Lucas. Hun dochters voelen de vaste grond onder hun voeten in razend tempo wegzakken.

Liefde, als dat het is heeft het in zich om eenzelfde succes te worden als Het diner van Herman Koch. Het heeft vaart, is stilistisch ondergeschikt aan het verhaal en zit buitengewoon knap in elkaar, zoals te zien in het hoofdstukje 'Afgrond' waarin alle hoofdpersonages synchroon in kaart worden gebracht: wie denkt aan wie? Het zou zo een succesvolle tv-serie kunnen worden. Tegelijk ontbreekt de diepgang die er een werkelijk overtuigende roman van had kunnen maken, zoals Schermers tweede boek Noodweer, waarin een traumatische verkrachting ten grondslag lag aan de ondergang van een gezin met jonge kinderen; het wassende water dat de huiselijke vrede bedreigde stond symbool voor het onverwerkte leed.

In Liefde, als dat het is blijft het gissen naar de motieven van Terri. Waarom zet zij zo snel haar gezinsleven bij het oud vuil? Waarom vent ze haar walging voor David uit bij haar minnaar? En hoe haalt ze het in haar hoofd om haar radeloze puberdochter een verwijtende brief te schrijven? Terri is een irritante controlefreak die voortdurend disciplinerende opmerkingen maakt, zo zou ze 'een straf regime moeten opstellen' tegen Davids buikje en gesnurk. Ze wil een man die met haar gaat parachutespringen en niet de goedzak met wie ze getrouwd is. Tegelijk maakt deze sterke vrouw zich geheel ondergeschikt aan Lucas, die haar seksueel opwindt en voortdurend vernedert. Waarom?

Hormonale oprispingen

Het lukt Schermer niet om Terri sympathie of vertedering op te laten roepen. Ook Lucas is te karikaturaal als de kille vrouwenjager van wie de lezer al meteen weet dat het geen blijvertje is; het liefst neemt hij Terri 'te grazen', nergens blijkt enige liefde voor haar. David daarentegen is de sul die nooit met een andere vrouw dan Terri seks heeft gehad, 'altijd zijn best gedaan, alles goed gedaan'. Nu Terri weg is begint hij uitgebreid te bakken en braden en durft hij eindelijk de sperziebonen te knippen met een schaar - in dat soort details blinkt Schermer uit en krijgt David een gezicht. De veelzijdigste volwassene is Sev, die David via een datingsite in haar bed lokt. Er bloeit iets moois op tussen hen, maar uit angst dat ook dit een 'relatie' wordt met verplichtingen en gewoontes, worden ze minnaars. Toch, en dat maakt Sev zo gelaagd, verlangt ook zij naar de toestand waarin 'seks, liefde, intimiteit, inzicht, heimwee' niet gescheiden zijn, waarin ze bij elkaar horen. Liefde.

Verreweg de leukste personages zijn de dochters van David en ­Terri: Ally (12) en Krista (15), die nog moeten ontdekken wat liefde eigenlijk is. Daarbij hebben ze allereerst te maken met de capriolen van hun ouders, met een moeder die het gevoel heeft dat haar dochters 'geen deel meer van haar zijn', plus hun eigen hormonale oprispingen. Ally droomt dat ze 'in een menigte is en iedereen kwijt is', en doet braaf haar huiswerk in mama's nieuwe huis. Ook weer mooi in de detaillering zijn de intieme huiselijke scènes van Ally die met haar vader op de bank een politieserie kijkt, haar voeten in zijn handen, zij 'wiebelt met haar voeten om hem eraan te herinneren dat hij zijn duimen in haar zolen moet drukken, wat hij dan doet'. Stel je voor dat ook haar vader wegloopt! Ally probeert krampachtig het gezin bij elkaar te houden - geen doen voor een twaalfjarige.

En Krista is bezig langzaam haar verliefdheid op een jongen uit de wijk te ontdekken, terwijl ze zich een houding moet geven tegenover de seksuele driften van haar moeder. Woedend is ze op Terri, die kennelijk spijt heeft van het leven waarin de kinderen opgroeiden. En háár woede is voor de lezer zoveel beter te begrijpen dan die van haar moeder. Zal Krista het beter doen, in de liefde? Liefde, als dat het is is een probate antischeidingsroman, die je - man of vrouw - zeker moet lezen als je plannen hebt je gezin op te breken vanwege gevoelens van lust en onlust. Om het vervolgens te laten, voor je kinderen.

Van Oorschot, 203 blz., 22,50 € (e-boek 9,99 €)

Verberg tekst

'Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen wijze.' Het is waarschijnlijk de beroemdste openingszin uit de wereldliteratuur, die van Tolstojs Anna Karenina. Maar klopt-ie ook? Schrijver Marijke Schermer (1975) vraagt het zich af. Bestaat er een geheim ingrediënt voor gezinsgeluk? Lijken niet ook alle ongelukkige gezinnen op elkaar? Is die iconische zin niet gewoon een slordig aforisme?

Schermer zoekt het antwoord op die vragen in haar derde roman, Liefde, als dat het is, waarin ze een doodnormaal en schijnbaar gelukkig gezin bestudeert; dat van David en Terri, die 25 jaar getrouwd zijn en twee dochters hebben. Hun gezinsleven voltrekt zich harmonieus maar voorspelbaar, totdat Terri besluit te vertrekken. Ze mist zichzelf 'als individu'; ze wil niet langer opgeslokt worden door haar huwelijk en het moederschap.

David - nogal dodelijk gekwalificeerd als 'een aardige man' - probeert het uit alle macht te begrijpen en gunt haar zelfs een affaire. Maar Terri walgt van zijn handreiking, 'die speciale intense vorm van toewijding waar plicht een wezenlijk bestanddeel van is, dat verantwoordelijkheidsgevoel van hem dat haar alleen nog maar een grenzeloos gevoel van moedeloosheid geeft'.

De essentie van hun crisis legt Schermer vervolgens bloot door zowel Davids als Terri's frustraties en verlangens terug te leiden naar de oorsprong. Wanneer is de liefde overgegaan in afkeer? De interesse in onverschilligheid? De passie in sleur? Was het ooit allemaal wél goed of ging het eigenlijk meteen al mis?

Terri en David zijn elkaars eerste bedpartner, maar weten dat niet van elkaar. Ze hebben er aan het begin van hun relatie beiden over gelogen uit angst belachelijk en onervaren te lijken. Dat die kleine, onschuldige leugen 25 jaar later nog niet uit de lucht is, lijkt erop te wijzen dat de twee elkaar nooit écht hebben vertrouwd, nooit écht intiem zijn geweest.

Het heeft iets Ian McEwan-achtigs, dat vastpinnen van één ogenschijnlijk onbelangrijke gebeurtenis, één verkeerd beslissinkje, één onhandige uitdrukking en daar dan een hele streng van consequenties aan vastknopen. Schermer pakt het subtiel aan; ze noemt het leugentje zijdelings, het kán iets te betekenen hebben, het hoeft niet. Het is maar net hoe je ernaar kijkt, zoals wel vaker in de liefde. Niets is in steen gebeiteld, laat de schrijver zien, vroeg of laat komen we erachter dat onze relationele principes ooit ook maar ideetjes waren, toevallig ontstaan en aangegrepen omdat ze op dat moment goed van pas kwamen. Bedoeld voor de eeuwigheid waren ze nooit.

Zo is Sev, die met David scharrelt, ervan overtuigd dat ze geen 'echte' relatie wil. Tot ze er gaandeweg achter komt dat een gezinsleven niet iets was wat ze per se niet had gewild, maar 'iets wat haar gewoon niet was gelukt'. En Lucas, de minnaar van Terri, is beslist zich niet te laten afleiden door grote emoties of romantische liefde - 'hij heeft wel wat beters te doen in de wereld' - maar het is de vraag hoe houdbaar die attitude op termijn zal zijn.

Schermer zwiert moeiteloos heen en weer tussen alle personages. Het ene moment leest David een berichtje van Sev, het volgende trekt dochter Ally de voordeur achter zich dicht en hup, door naar zus Krista, die haar billen in de spiegel bekijkt en het stokje doorgeeft aan Terri, die haar benen scheert voor Lucas. Die estafette geeft de boel vaart maar overhaast niets, want uit de snel gemonteerde scènes vloeien interessante vragen voort waarbij we als vanzelf vertragen door erover na te denken. Is liefde iets dat je overvalt, of iets dat wordt geconstrueerd? Wat is liefde anders dan je bereidheid mobiliseren en een object vinden waarop je je verlangen kunt projecteren? Hoe bevrijd je jezelf zonder alles uit zijn verband te trekken?

Ondanks Schermers vrijwel onpartijdige observaties zal de sympathie van de meeste lezers uiteindelijk bij de redelijke David liggen (ook al is zijn geslagen-hond-achtigheid soms onuitstaanbaar) en niet bij Terri (terwijl het toch bewonderenswaardig is dat ze zo voor zichzelf durft te kiezen). Wat vertelt de keuze voor kamp David ons over onszelf? Zijn we dan zo conformistisch? Zo braaf? Zo bang? Of voor degenen die toch Terri als lieveling hebben: zo egoïstisch? Schermer confronteert ons met onze eigen liefdesdogma's zonder een moralistisch vingertje te heffen.

Over de liefde - toch het meest afgeknaagde thema uit de literatuur - is niet makkelijk te schrijven. Al gauw wordt het te zoetsappig, of juist te zwartgallig; twee clichématige stijlen die al te veel romans over de liefde hebben verpest. Schermer blijft ervan weg; ze is waar nodig mild ironisch: 'David poetst zijn tanden onder de douche en denkt aan zijn werk en aan wat er allemaal nog meer mis kan gaan in zijn leven', oprecht teder: 'hij heeft iets in haar gevonden en ze zou zo graag willen weten wat het is', of neutraal zakelijk: 'Lucas had seks met haar op een volkomen zelfzuchtige manier die ze in theorie verafschuwt.'

Ze schrijft in feite niets wat nooit eerder is bedacht of opgemerkt - probeer maar eens iets écht nieuws toe te voegen aan de berg verhalen over verliefdheid, ongelukkige huwelijken, vreemdgaan en liefdesverdriet - maar lijkt met deze frisse stijl het stof van het hele thema af te blazen. Zelfs Tolstojs sleets geciteerde beginzin leest ineens weer als nieuw.

****

Van Oorschot; 203 pagina's; € 22,50.

Verberg tekst

David (49) wordt na 25 'gelukkige jaren' met zijn vrouw Terri (45) en zijn dochters Krista (15) en Ally (12) door haar verlaten. Terri voelt zich ingeklemd in het gezin en is haar persoonlijkheid kwijt. Zij vindt David saai en zonder idealen. Zij vindt troost bij Lucas. Vitaal, knap, ongebonden, een vrije geest en ruige seks. David heeft de zorg voor zijn dochters die in de pubertijd zijn. Nadat Krista per ongeluk op het mobieltje van Terri de seks getinte berichten leest, noemt ze haar moeder een hoer en haar vader een sukkel. Ally probeert zoveel mogelijk de vrede te bewaren. Via een datingsite komt David bij Sev terecht. Zij wil geen relatie maar een minnaar. Dit duurt een aantal maanden, dan stopt Sev ermee. Terri vraagt zich regelmatig af of ze er goed aan gedaan heeft haar gezin in de steek te laten, maar vindt de keuze voor een eigen leven toch boven alles gaan. Op een directe, niets verbloemende, indringende wijze wordt de (on)mogelijkheid van een 'gelukkig' huwelijk in directe taal geanalyseerd. Schermer (1975) schetst de chronologie waarin een huwelijk verloopt en doodloopt. Haar roman 'Noodweer'* haalde de shortlist van de ECI Literatuurprijs. Verberg tekst

'Ik hou van je." Ergens halverwege de nieuwe roman van Marijke Schermer staat ineens dat zinnetje. Je schrikt er bijna van. Het is nogal wat, om zo'n cliché in een literaire roman te zetten, ook al draagt het boek de titel 'Liefde als dat het is'. Je moet er iets mee doen, met zo'n zinnetje. En dat doet Schermer. Een ontrouwe echtgenote zegt het tegen haar man, ze ziet het als een bezwering van onheil, en noemt het tevens 'de meest liefdeloze zin die er bestaat'. Haar man antwoordt met hetzelfde zinnetje, 'ik hou van je', voor hem betekent het iets totaal anders. Schermer excelleert op iedere pagina met zulke doodgewone zinnen die ze steeds lading geeft. Na iedere rake zin legde ik het boek even neer. Want ja, dit boek gaat over de liefde - als dat het is, natuurlijk - en wie is daar niet het slachtoffer van?

Over haar vorige romans 'Mensen in de zon' en 'Noodweer' waren de kritieken zo unaniem lovend dat Marijke Schermer in één klap tot de interessantste schrijvers van dit moment gerekend werd. Terecht, want met name 'Noodweer' was een meesterstuk, loepzuiver en genadeloos beschreef Schermer hoe openhartigheid en de onthulling van het verborgene een relatie kan vernietigen. In 'Liefde als dat het is' doet ze iets soortgelijks: ze onderzoekt met pijnlijke precisie 'dat land dat de liefde is en hoe de seizoenen elkaar afwisselen'.

De vorm die ze daarvoor gekozen heeft is opvallend en gewaagd. Zes personen staan centraal in de roman, en we krijgen de gebeurtenissen beurtelings vanuit hun perspectief te horen. Het perspectief wisselt niet alleen voortdurend, de wisselingen gaan ook nog eens naadloos in elkaar over, soms zit je op een en dezelfde pagina in drie verschillende hoofden. Dat gaat bij mindere schrijvers nooit goed, maar Schermer slaagt er prima in.

Soepel surft de lezer van hoofd naar hoofd. Knap is dat de personages een eigen stem hebben, hun eigen manier van observeren en hun eigen kleine handelingen. David is de brave echtgenoot die steeds in de keuken de tomaatjes en uitjes staat te snijden, Terri zijn rusteloze echtgenote die maar van hot naar haar fietst om haar heil te zoeken (al blijkt dat 'heil' bedrieglijk). Hun puberdochter Krista slaat met de deuren, ze is woedend op haar moeder en verliefd op een flegmatieke Marokkaanse jongen, de jongste dochter Ally tennist tegen een muurtje (o, eenzaamheid) en heeft een pijnlijke ontmoeting met Lucas, de minnaar van haar moeder, die hoewel antipathiek ook volkomen natuurlijk overkomt in zijn nonchalante zelfzucht. Alle zes zijn ze op hun eigen manier ongelukkig én gelukkig, wisselend als de seizoenen.

Ja, Tolstoj komt ook even om de hoek kijken. De openingszin van 'Anna Karenina' wordt door Sev een 'slordig aforisme' genoemd. Want zijn alle gelukkige gezinnen inderdaad op dezelfde manier gelukkig en ongelukkige gezinnen uniek in hun ongeluk? Wat is dan een 'gelukkig gezin'? Moeten alle leden van dat gezin tegelijkertijd gelukkig zijn om te spreken van een gelukkig gezin? Hoe kan dat ooit? "Ze zag net zo goed ook de eenvormigheid van het ongeluk: het chagrijn, het gebrek aan lucht, erkenning, tederheid. Zij dacht: zowel het ongeluk als het geluk lijkt overal hetzelfde. Totdat je beter kijkt."

Beter kijken, daar gaat het om bij Schermer. De roman zit vol scherpe observaties, dubbele bodems en zorgvuldig geformuleerde gedachten. Toch is er iets vreemds aan de hand, iets waardoor ik reserves begon te krijgen. Dat komt omdat 'Liefde als dat het is' bovenal een onderzoek lijkt te zijn, een analyse van de liefde. En een analyse is geen verhaal. De zes personages vormen een proefopstelling, zes reageerbuizen waarin het borrelt maar waarin iedere andere externe omstandigheid buiten de deur wordt gelaten. Ja, de seizoenen draaien door, cyclisch als de liefde zelf, zomer, herfst, winter, het zijn ook de namen van de hoofdstukken. Ook dat hoort bij het goed uitgedachte concept - een concept dat ervoor zorgt dat de personages worden gereduceerd tot stuntelaars met maar één beslommering: de liefde, de relatie, het gedoe met elkaar. Er is geen context, geen werk, geen verleden, geen afleiding en vooral: er zijn geen andere gedachten dan zelfreflecties in verhouding tot de ander. Dat geeft het boek iets gekunstelds.

Er is natuurlijk ook geen ruimte voor een bredere blik op deze levens, als je zes mensen aan het woord laat binnen tweehonderd pagina's. Er wordt van alles niet verteld, maar er is geen mysterie, niets onverklaarbaars. Wat wel een grappig bijeffect is, is dat je als lezer voortdurend de neiging hebt je eigen relatie tegen het licht te houden (neeee, zo érg is het bij ons niet!) - je krijgt ook het idee dat Schermer daar op uit is, dat ze wil laten zien hoe wij allemaal tragisch mistasten in de liefde. Het was immers een onderzoek, waarbij ze zes proefpersonen nodig had, en dit is de uitkomst. Om die reden is 'Liefde als dat het is' een minder goede roman dan 'Noodweer', maar Schermer schrijft zo trefzeker dat het ook niet heel bezwaarlijk is.

Ach, die simpele zinnetjes van die gewone mensen die zoveel betekenen... zelfs het woordje 'ja' weet Schermer zwaar van hoop en verwachting te maken, bijvoorbeeld in de volgende dialoog, als Terri stilletjes in bed kruipt naast haar man, die weet dat ze bij haar minnaar vandaan komt.

"'David?'

'Ja?'

Het kan ook goedkomen, stellen overleven verliefdheden, crisissen, periodes van verwijdering, vertwijfeling, parachutespringen.

'Kun je wat minder hard ademen?'"

 

Verberg tekst