Overbevissing, liefdesverdriet en het wonder van de evolutie: de nieuwe Annelies Verbeke combineert beschouwing met humor en engagement met autobiografie. Vissen redden, haar beste boek.
Ik ben in Gent en aan de andere kant van mijn koffie zit een schrijfster die me onderhoudt over de tiktaalik. 'De tiktaalik is de evolutionaire schakel tussen vis en landdier,' doceert Annelies Verbeke. 'Hij heeft zich "opgedrukt" en is uit de zee gaan lopen. Wat we hier zien, is een belangrijk moment in de evolutie - en de reden ervoor is vluchtgedrag. De tiktaalik is de strijd in het water ontvlucht. Andere vissen kregen scherpere tanden, werden groter of pantserden zich, maar de tiktaalik ontwikkelde een beweegbaar polsgewricht om andere oorden mee op te zoeken.'
Evolutie en vluchtgedrag zijn belangrijk in Vissen redden, de zopas verschenen roman van Annelies Verbeke. Het is haar derde, na Slaap! en Reus, en naar mijn mening haar beste.
In Vissen redden maken we kennis met Monique Champagne. Wat een naam. 'Met die naam ben ik vertrokken, twee jaar geleden. Ik zat in bad en hoorde op de radio een interview. Twee monotone stemmen boomden door over een zeer ernstige economische kwestie. Een van die sprekers heette Champagne. Dat wou ik: een feestelijke naam voor iemand die een moeilijke fase doormaakt. Waar haar voornaam, Monique, vandaan komt, weet ik niet. Het is gewoon een leuke tegenstelling in toon tussen voor- en achternaam. In Groener gras [haar derde boek, een verhalenbundel, mc] loopt er een Laetitia Blommaert rond.'
Monique Champagne is schrijfster. Correctie: ex-schrijfster, want Monique heeft zich van fictie afgekeerd en werpt zich in de strijd tegen de overbevissing. Ze krijgt een uitnodiging om op een reeks viscongressen een bijdrage te leveren, een "emotionele noot" tussen de academische lezingen door. Monique aarzelt geen moment en stapt op het vliegtuig. Dat ze wegvlucht voor haar liefdesverdriet, snapt de lezer meteen. 'Ze laadde de vaatwasmachine uit. De meeste serviesonderdelen waren oorspronkelijk niet alleen van haar, maar nu wel, nu wel.'
'Mensen kunnen heel boeiende fixaties ontwikkelen, om zich niet over te geven aan hun verdriet,' zegt Verbeke. 'Ik ken een man die geobsedeerd is geraakt door zijn hond nadat zijn vader stierf. En een vrouw die voortdurend met geld in haar hoofd zit en extreem gierig is geworden sinds de dood van haar man. Moniques afleidingsmanoeuvre is de vis.'
Wrede komedie
In de eerste hoofdstukken stelt Vissen redden zich aan de lezer voor als een komedie. Over het afscheidsfeestje dat Monique organiseert, schrijft Verbeke: 'De rest van de nacht sloop ze langs de muren van haar volle huis en liet ze zich knuffelen door wie daar behoefte toe voelde.'
Op de congressen is Monique een vis op het droge. 'Het was geen geweldig plan van die instantie om haar op die congressen te droppen', zegt Verbeke. 'Het is haar wereld niet en dat valt op. Omdat ze het schrijven heeft opgegeven, wil ze dolgraag bij de wetenschappelijke milieus horen, maar ze heeft daar geen band mee. Zij is fundamentalistisch, terwijl wetenschappers met details bezig zijn, zoals de loodophoping in de testis van de doornhaai.'
Verbeke schudt het voorbeeldje zonder moeite uit haar mouw. Twee jaar lang knipte ze elk bericht over bedreigde vissoorten en overbevissing uit de krant. Ze praatte met wetenschappers en documenteerde zich grondig voor dit boek. 'Nu ga ik niet meer op zoek naar boeken, maar als ik iets lees in een krant, knip ik het wel nog uit. Redelijk obsessief, ja.'
Waarom vissen? 'Ik was twaalf jaar lang vegetariër - intussen eet ik alles - maar ik ben altijd vis blijven eten. Dat is toch vreemd? We hebben zo weinig empathie met vissen dat we ze zelfs niet als levende wezens zien. We gaan er gemakshalve van uit dat vissen geen gevoel hebben. Het klopt dat er in de wetenschappelijke wereld de consensus bestaat dat vissen geen gevoel hebben, maar er is ook twijfel. Je kan enerzijds niet spreken over pijn als een wezen geen centrale neocortex heeft, dan is er geen pijnbeleving. Anderzijds gaat een regenboogforel die een inspuiting met gif in zijn lippen krijgt, over de bodem schuren met zijn mond. Wreed, hé? (lacht) Ik heb er met wetenschappers over gepraat en die hielden bij hoog en bij laag vol dat je dat niet als pijn mag interpreteren, want er is geen pijnbesef. Maar een vis die uit het water wordt gehaald, spartelt toch? Die vecht toch om te blijven leven? Dat veronderstelt pijn.'
Waarom een boek over liefdesverdriet? Omdat Verbeke in 2008 zelf een relatiebreuk te verwerken kreeg. Voyeurs gelieve zich te onthouden, want: 'Mijn boek is niet haatdragend of wraakzuchtig. Het stelt vast dat zulke zaken gebeuren, dat relaties eindigen zonder dat iemand er schuld aan heeft. Het boek is evenmin therapeutisch bedoeld. Sowieso bestond het basisidee - iemand vlucht weg voor haar onderdrukte verdriet - al voordat mijn relatie eindigde.'
Venus
In het vijfde hoofdstuk, in het hart van het boek, onderbreekt Verbeke het verhaal voor een samenvatting van Moniques voorbije relatie, verteld in een reeks korte alinea's van vier, vijf regels. 'In dat middelste hoofdstuk zitten zeker enkele elementen uit mijn eigen leven, maar zelfs daar zijn ze "gebruikt" en literair herkauwd. Ik zou nooit een dagboekfragment invoegen of zo. Bovendien is dat hoofdstuk er gekomen door een opdracht van Venus in Flames. De band vroeg mij teksten voor een cd-boekje, liefst over intimiteit. Toen heb ik elf van die snapshots gemaakt. Dat was bijzonder om te doen, omdat ik me strikt hield aan de lengte van zo'n snapshot: drie A4-regels, geen woord méér. Dat dwingt je naar de essentie te gaan, naar het poëtische. Op dat pad ben ik verdergegaan.'
Soms kan zelfs een afgezaagde vraag nog zijn werk doen. 'Was het een moeilijk boek om te schrijven?' vraag ik haar en onmiddellijk beaamt Verbeke: 'Ja, verschrikkelijk. Er waren wel stroomversnellingen, waarin bepaalde delen vlotjes ontstonden, maar ik worstelde ook met writer's blocks. In het begin wou ik Monique een van drie hoofdpersonen laten zijn, wier verhalen door elkaar verteld zouden worden. Het thema, empathie, stond al vast, maar ik wist nog niet hoe ik het moest aanpakken. Na dertig bladzijden heb ik alles weggegooid. Het waren drie kortverhalen die door elkaar groeiden. Ik wou geen kortverhalen, ik wou de ervaring van het schrijven van een roman. Daarbij heb ik altijd een epifanie, een moment van een verhelderend inzicht, waarop ik opeens besef wàt ik aan het schrijven ben en waarom. Uit het schrijven van een roman leer ik zelf iets.'
'Natuurlijk was mijn eigen verdriet ook oorzaak van die writer's blocks. Ik heb liefdesverdriet gehad zoals ik nog nooit in mijn leven verdriet heb gehad. Je kan niet goed schrijven als je extreem verliefd bent, je kan het evenmin als je je extreem slecht voelt.'
Exit emoties
Terwijl zij van congres naar congres vliegt, leert Monique enkele mensen kennen die haar leven een nieuwe wending geven. Oskar, een wetenschapper die schrijver wil zijn en die Monique een (ietwat verontrustend) manuscript toevertrouwt; Michaela, die in Monique ten onrechte een oude schoolvriendin herkent - Monique besluit zich daadwerkelijk voor te doen als die vriendin; een man wiens vierde kieuwspleet niet helemaal is dichtgegroeid. Elk op hun manier zullen ze Monique terugvoeren naar haar weggedrukte emoties.
Met excuses voor die duffe formulering, want Vissen redden is juist een bijzonder opwindende roman, waarin de schrijfster verbluft met onverwachte wendingen, snelle toonwisselingen en spitse formuleringen. Verbeke heeft sinds Slaap! een indrukwekkende stilistische evolutie doorgemaakt. 'Slaap! werd geprezen omdat het heel spaarzaam geschreven was, maar ik heb mezelf intussen toegestaan om uitvoeriger te worden. Ik ben best tevreden met de stijl van Vissen redden - momenteel vind ik dit beter dan die gebalde stijl. Het is in elk geval mijn meest beschouwende boek.'
Ten slotte is Vissen redden ook Verbekes donkerste roman, over 'het ergste dat er bestaat'. 'Waarom al die schoonheid op de wereld, als alles toch weer verdwijnt? Het is de basis van melancholie: dat alles kortstondig en zinloos is.'
Verbeke legt dwarsverbanden tussen evolutie en emotie: 'Darwin benadrukte dat de evolutie nergens heen gaat. Er is geen doel, geen einde, geen perfecte toestand die we vroeg of laat bereiken. Met die doelloosheid kan Monique niet leven. Zij interpreteert alles als een teken of een noodzakelijke plotwending om bij het happy end uit te komen. Ze moet leren inzien dat dingen gewoon gebeuren, zonder richting. Psychologen raden ons aan om onaangename gebeurtenissen "een plaats te geven", maar dan gaan mensen heftig op zoek naar een zin, een betekenis die ze in de gebeurtenis kunnen projecteren. "Het heeft zo moeten zijn", zegt men dan. Dat is niet zo. Het had ook totaal anders kunnen zijn; alleen gebeurde het nu toevallig zo. Neem het maar zoals het is.'
Endorfines
'Ik ben ertegen om iemand die last heeft van emoties een patiënt te noemen of zo te behandelen. Ik ben tegen die medicalisering. Antidepressiva zijn een uitloper van een neoliberale maatschappij waarin onder de vlag van zorg en bewustmaking mensen verplicht worden om gelukkig te zijn en mee te draaien. Natuurlijk betwist niemand dat er psychische aandoeningen bestaan die uitstekend behandeld kunnen worden met antidepressiva - daar gaat het niet om. Het punt is dat sommige mensen Prozac slikken omdat ze niet meer meekunnen op hun werk, niet omdat ze zo depri zijn dat opstaan niet meer lukt. Je moet mee, je moet conformeren. Tegenwoordig lijkt het alsof het abnormaal is te lijden. Wij schijnen allemaal te denken dat het leven per definitie gelukkig zal zijn en zorgeloos. Ik vrees dat het heel normaal is om af en toe te crashen.'
Misschien zal het in de toekomst allemaal beter gaan; misschien zal de mens zijn emoties verliezen, speculeert Verbeke. 'Evolutionair bekeken zijn emoties "bedoeld" om ons dichter bij elkaar te brengen, om mensen te organiseren, om de maatschappij in juiste banen te leiden. Ik vraag me af of emoties niet teruggeschroefd zullen worden door de evolutie, omdat ze vandaag hét probleem van het Westen zijn. Waarom plegen in een land als België elke dag mensen zelfmoord? Zouden onze gevoelens op termijn niet afgebouwd worden, zodat ze ons niet tot zelfmoord drijven? Misschien verdwijnen ze weer, omdat ze ons nu in de weg zitten. Eigenlijk is dat een heel neoliberale gedachte van me: emoties remmen onze productie en leiden uitsluitend tot werkverzuim.'
Heeft ze ooit zelf pillen genomen om pijnlijke emoties te onderdrukken? 'Ik heb vorig jaar overwogen om naar een dokter te stappen en iets te vragen dat het lijden zou verminderen. Op een gegeven moment was ik ontzettend mijn best aan het doen om me beter te voelen en het lukte maar niet. Dat werd na een paar maanden enorm storend. Maar ik heb mezelf streng toegesproken en gezegd: eerst ga je alle natuurlijke methoden uitputten. Vier keer per week sporten en niet drinken en niet roken, enzovoort. Gebruik eerst die endorfines maar eens!'
Woestijnscène
'Voor een deel ben ik, zoals Monique, uit elkaar gevallen door mijn liefdesverdriet', resumeert Verbeke. 'Kierkegaard zei dat het geluk geen deur is die naar binnen opengaat; je kan er dus niet tegenaan stormen en verwachten dat ze opengaat. Uiteindelijk is mij dit jaar wel iets overkomen: ik heb de deur naar buiten voelen opengaan.'
'Jazeker, er is nog steeds veel vergankelijkheid. In mijn rotjaar 2008 zijn er drie zestigers uit mijn familie gestorven én mijn grote liefde liep op de klippen, maar uiteindelijk heb ik toch het gevoel gekregen dat er nog iets gewichtigers is. Inderdaad gaat alle individuele schoonheid dood, zoals Monique vaststelt, maar het begrip schoonheid overleeft, als concept. (lacht) Je kan over zulke zaken niet praten zonder religieus te klinken. Of waanzinnig.'
U KENT HAAR VAN: Slaap!, Reus, Groener gras.
HET BOEK: ex-schrijfster stort zich uit liefdesverdriet op het vissenonderzoek.
ONS OORDEEL: haar beste tot nu toe.
Verberg tekst